¿IMATAQ CHAYRI?
Jaime Nuñez Huahuasoncco - Yawar
Qhichwa hamawt’a kayniypi tukuy runa masikunaman yuyaykachimuykichik, llapallanchik qhapaq ñanninta purispa, allin kawsayta machkhaspa, sumaq kawsayman chayanapaq, pachamamanchik pachatatanchik munayninmanhina, hatun rimanakuyman haykunachik, qhichwa kayninchik mana hak’aqpas chinkananpaq.
Arí “EIB, EIB” nispapunin kunan qhipa watakunaqa rimanku , chay rimaymi uyarikun, kunan qhipakunaqa wakchapas, qhapaqpas, yuraq qarayuq runapas, yana qarayuq runapas, mistipas, rinkupas, EIB EIB nispapunin rimanku, chayrayku kay rimaymanta qillqariyku, haqay hatún yachachiqta yuyarispa, payqa sutin Nonato Rufino CHUQUIMAMANI VALER, hatún hamawt’a, yachanchikhina hamawt’akunataqa ari yuyarinku kay pachamanta ripunku hina, wañupunku hina, ñuqaykuqa kawsaypi yuyariyta munayku, kay qillqasqanta aswan runamsikunaman taripachikpaq.
Qhawarisunchis kay rurasqakunata: Taytanchikpas mamanchikpas runa simita uyarispa kay pachaman paqarirqanku , chayqa paykunapas chay simita ari rimallankutaq yaqa qanchis watayuq kaspaña yachay wasiman ripurqanku chaypitaq kastilla simita uyarinku, qhipamanqa paykunapas kastilla simipi tukuy imata yachapunku, kaqtaq kastilla simita rimallankutaq ña suqta watamantaqa “Colegio” nisqa yachay wasiman rillankutaq chayta qispirquspataq qharipas, warmipis huk “pedagógico-universidad” nisqa yachay wasiman ima ripunku chaymanta kamayuq “profesional” nisqa lluqsimunku, chay yachay wasikunapiqa kastilla simillapi tukuy imatapas yachachirqanku, kunankamapas kastilla simillapipuni yachachichkanku.
¿Imatataq chay Yachay Wasikunapiri kastilla simillapi yachachinku ?
Yachachinkuqa, mana yachayñinchismantachu, kawsayñinchismantachu, aswanpis huk mana riqsisqanchik runakunaq yachayñinmanta, paykunaq kawsayñinmanta; imaynatachus rimana, imaynatachus napayuna, imaynatachus mistikunata manchakuna (Respeto) nispa, imakunatas mana llaqtapi ruranachu chaykunata. Hinallataq, yachachinku mayqhin hatun suyus imaymanakunata llank’anku, nuqanchispa Perú (qhichwa, aymara,awahun, wampi, ashaninka…) suyunchikkunataq manapas atinmanchu hina, kaqtataq yachachillankutaq, imaynatas wawata uywana, imaynatas warmiwan tiyana, imaynatas t’aqanakuna, tukuy imatapis chay misti runakunaq kawsayñinmanhina:
¿Chayri paykunaq kawsaynillanchu aswan allin ?
Mana hinachu chayqa. Ñuqanchikpaqqa kawsayñillanchikpuni ancha allin. Hukkunapaqpas siminku rimaymi ancha allin, ñuqanchikpaqpas runa siminchik rimaypunin ancha hunt’asqaqa. Huk simikunata mana allinta yachaspaqa pantarqapusunmanpas. Llaqtakunaqa mana hukchu kanchik. Kawsasqanchikqa mana hukchu; rimasqanchik simipas mana hukchu. Chay kawsasqanchiktapas, yachasqanchiktapas kastilla simipiqa “cultura “ ninku , simikuna rimasqanchiktataq “lenguas o idiomas” nispa ninku . chaymi kay Perú mama llaqtanchikpiqa tawachunka kuraq simikuna rimakun, kaqtaq tawachunka kawsaykuna riqsikun. Ichaqa llapapas runan kanchik, chay simikuna rimaqkunaqa rakisqa tarikunchik, mama qucha qayllapi, wakintaq tarikunchik urqu urqupi, achkha simikunataq tarikun yunka ukhupi.
Kastilla simi mana rimaqri, ¿May hinatataq yachay wasikunapiri yachanqa?
Pipas maypiña kaspapas riqsisqanchik simipi rimapayasqaqa imatapas yachallasunmi, kaqtaq kutichikusunpas. Mana yachasqanchik simipi rimapayasqapas, yachachikqapas mana ari imallatapas yachasunchikchu. Aswanpas waqanayasunchikraq, pasaqta sasacharusun, uparaq tukusunchikpas.
Chayri, ¿Mayqhan simipitaq wawakunapas, waynakunapas, kuraq runakunapas musuq yachaykunamanta uyarinanku ?
Pipas, mamanchikpaq yachachikqan simipipunin; chayqa, riqsisqanchik simipi uyarinanchikpas rimananchikpas qillqananchispas ñawinchananchikpas yuyaychakunanchikpas, chaymi ñuqanchikqa hunt´asqataq kusisqataq kasunchik, mana chayqa manchasqa tarikusunman, yachasqanchikpas mana rikhurinmanchu. Yachachiq masikuna, qankuna allinta yachachkankichik, irqikunaqa yachay wasiman chayamun hinaqa, runa simintama riman riki, chayrayku yachachiqkuna ñawpaqta runasiminpipuni wawakunataqa yachachina.
¿Runa similla rimaq runari? ¡ chiqapunichu pisi yuyanniyuq kanchik ¡
Chayqa manan chiqaqchu. Munakuywan khuyakuywan mayqhan simipiña yachachikqapas atillasunmi, yachallasunmi. Runa siminchikqa huk simikuna kikillantaqmi. Runa siminchikpiqa tukuy imamanta rimaymi atikullantaq. Aswampas hukkuna chay simita rimaqtinchik p’inqachiwanchik, ñuqanchikmanta asikunku. Runa similla rimaq runakunaqa manan pisi yuyayniyuqchu kanchik. Kawsasqanchikta qhawarisunchik: runa similla rimaqkuna Machupikchutapas Saqsaywamantapas Qurikanchatapas, Raqch’itapas, k’anamarkatapas, Sillustanitapas, ñankunatapas, chakakunatapas, tampukunatapas, rurarqanku. Runa similla rimaq runakunan uma tullu p’akisqakunatapas llup’aqku, runa similla rimaqkuna saratapas, kiwnatapas, qañiwatapas, papatapas, llamatapas, paquchatapas uywaq kasqaku. Kaykunata uywaspataq ancha allin hap’ikuq mikhuykunata kamaq kasqaku; chay ukhupin tarikun: ch’uñupas, ch’arkipas, qañiwapas, hak’upas, aqhapas. Kaqtaq p’achakunapas, awaykunapas. Imaymana pallayniyuqta; Tiqsi muyuntin runakuna mana kunan p’unchawkunakama taripankuchu, qhichwa runaq imaymana rurasqankuta.
Mana chayri, ¿Ima raykutaq rinkukunapas kawsayñinchiskuna qhawaq sapa p’uwchay hamuchkanku?
Chaykunaqa runa rimaqkunaq rurasqan qhawariq ari hamunku, runa similla runakunaq chaninchasqan qhawariq ari, runa runakunaq uywa uywasqan qhawariq ari, runamasiq imaymana yachasqankunata qhawariq ari,…..paykunaqa riki “turista “ nisqa sutiyuq, achkha qullqiyuq, q’ala imachus kan llaqtanchikkunapi kan chaykunata qhawarispa k’ancharichikuspa ( tomando fotografías) llaqtankuman kutipunku. Mana chayllapaschu, hinallataq paykunaqa allinta yachaqawanchik, imaynatachus kawsasqanchikta, imaynatachus urqupatakunapi tiyasqanchikta, imaynatachus, qucha patapi kawsasqanchikta, imaynatachus qasa killapi tiyanchik, imaynatas tusunchik, imaynatas takinchik, q’ala chaykuna qhawariqmi ,ari paykunqa chayamunku.
¿Runa rimayri huchachu ?
Runa rimayqa manan huchachu, tukuypas mamanpa yachachikqan simillapipunin rimaytaqa qallarinchik, chay qhipamantañan huk simikunatapas yachallanchiktaq, qhawarisunchik kastilla simi rimaqlla runakunaqa chhaqay España nisqasutiyuq llaqtapin kawsanku, kaqllataq JAPON nisqa sutiyuq llaqtapas tukuypa riqsisqan manchasqa ima, wapu qullqiyuq,imaymanakuna ruraq kanku ichaqa paykunaq siminta rimaspa mana kastilla simitachu nitaq inlges nisqa simitachu, paykunaq simillankutapuni, kaqllataq ñuqanchikpa llaqtanchikhina, wakcha karqan CHINA nisqasutiyuq llaqta, paykuna kunanqa kusatapuni hatarichkanku, imaymanata ruraspa, imaymanata llank’aspa, suyukuna paykunamanta rimanku, yachachiyñinkupas wapullana, ichaqa paykunaq siminkupipuni, mana kastillapichu, nitaq wak simipichu, nitaq Ingles nisqa simipichu, paykunaq simillanpipuni rimakunku. Paykunaqa waputa yuyarinku tatamamankuta, simintapas manapuni hayk’aqpas qunqankumanchu, chayri ima huchataq kanman runa siminchik rimayri, aswnpas munay kawsay kapunman, chhikaqa runa siminchiktaqa mana mancharispa rimakunanchik, aswanpis huk simikunataqa yachaqanallanchiktaq imatachus rimanku, imatachus yachanku, imatachus munanku, chaykuna yachanapaq.
¿Chayri Imapunitaq chay EIB EIB nisqari ?
Iskay simipi iskay kawsaypi yachaymi; kastilla simipiqa ”EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE “nisqa sutiyuq, hukmiruna kawsayninchik, huktaq mistiq kawsaynin. Chaypiqa, ñawpaqta runa siminchikpi, ñawinchaytapas, qillqaytapas, chaninchaytapas, yachachina hinallataq yachaqana tukuy imatapas, atispañataq, qhipamanqa kastilla simipipas atillanchistaq qillqaytapas ñawinchaytapas chaninchaytapas.
Chayta wawanchikunapas yachapunqahinaqa, waranqa waranqa kutikumuchkayku, niyta atisunmi, taytanchik Tupak Amaru, Mamanchik Mikayla Wastiras, wawqinchik Tupak Katari, pananchik Wartulina Sisa, nisqankumanhina. ¡¡¡¡KAWSACHUN QHICHWA AYMARA KAWSAYNINCHIKKUNA!!!!
Qhichwa hamawt’a kayniypi tukuy runa masikunaman yuyaykachimuykichik, llapallanchik qhapaq ñanninta purispa, allin kawsayta machkhaspa, sumaq kawsayman chayanapaq, pachamamanchik pachatatanchik munayninmanhina, hatun rimanakuyman haykunachik, qhichwa kayninchik mana hak’aqpas chinkananpaq.
Arí “EIB, EIB” nispapunin kunan qhipa watakunaqa rimanku , chay rimaymi uyarikun, kunan qhipakunaqa wakchapas, qhapaqpas, yuraq qarayuq runapas, yana qarayuq runapas, mistipas, rinkupas, EIB EIB nispapunin rimanku, chayrayku kay rimaymanta qillqariyku, haqay hatún yachachiqta yuyarispa, payqa sutin Nonato Rufino CHUQUIMAMANI VALER, hatún hamawt’a, yachanchikhina hamawt’akunataqa ari yuyarinku kay pachamanta ripunku hina, wañupunku hina, ñuqaykuqa kawsaypi yuyariyta munayku, kay qillqasqanta aswan runamsikunaman taripachikpaq.
Qhawarisunchis kay rurasqakunata: Taytanchikpas mamanchikpas runa simita uyarispa kay pachaman paqarirqanku , chayqa paykunapas chay simita ari rimallankutaq yaqa qanchis watayuq kaspaña yachay wasiman ripurqanku chaypitaq kastilla simita uyarinku, qhipamanqa paykunapas kastilla simipi tukuy imata yachapunku, kaqtaq kastilla simita rimallankutaq ña suqta watamantaqa “Colegio” nisqa yachay wasiman rillankutaq chayta qispirquspataq qharipas, warmipis huk “pedagógico-universidad” nisqa yachay wasiman ima ripunku chaymanta kamayuq “profesional” nisqa lluqsimunku, chay yachay wasikunapiqa kastilla simillapi tukuy imatapas yachachirqanku, kunankamapas kastilla simillapipuni yachachichkanku.
¿Imatataq chay Yachay Wasikunapiri kastilla simillapi yachachinku ?
Yachachinkuqa, mana yachayñinchismantachu, kawsayñinchismantachu, aswanpis huk mana riqsisqanchik runakunaq yachayñinmanta, paykunaq kawsayñinmanta; imaynatachus rimana, imaynatachus napayuna, imaynatachus mistikunata manchakuna (Respeto) nispa, imakunatas mana llaqtapi ruranachu chaykunata. Hinallataq, yachachinku mayqhin hatun suyus imaymanakunata llank’anku, nuqanchispa Perú (qhichwa, aymara,awahun, wampi, ashaninka…) suyunchikkunataq manapas atinmanchu hina, kaqtataq yachachillankutaq, imaynatas wawata uywana, imaynatas warmiwan tiyana, imaynatas t’aqanakuna, tukuy imatapis chay misti runakunaq kawsayñinmanhina:
¿Chayri paykunaq kawsaynillanchu aswan allin ?
Mana hinachu chayqa. Ñuqanchikpaqqa kawsayñillanchikpuni ancha allin. Hukkunapaqpas siminku rimaymi ancha allin, ñuqanchikpaqpas runa siminchik rimaypunin ancha hunt’asqaqa. Huk simikunata mana allinta yachaspaqa pantarqapusunmanpas. Llaqtakunaqa mana hukchu kanchik. Kawsasqanchikqa mana hukchu; rimasqanchik simipas mana hukchu. Chay kawsasqanchiktapas, yachasqanchiktapas kastilla simipiqa “cultura “ ninku , simikuna rimasqanchiktataq “lenguas o idiomas” nispa ninku . chaymi kay Perú mama llaqtanchikpiqa tawachunka kuraq simikuna rimakun, kaqtaq tawachunka kawsaykuna riqsikun. Ichaqa llapapas runan kanchik, chay simikuna rimaqkunaqa rakisqa tarikunchik, mama qucha qayllapi, wakintaq tarikunchik urqu urqupi, achkha simikunataq tarikun yunka ukhupi.
Kastilla simi mana rimaqri, ¿May hinatataq yachay wasikunapiri yachanqa?
Pipas maypiña kaspapas riqsisqanchik simipi rimapayasqaqa imatapas yachallasunmi, kaqtaq kutichikusunpas. Mana yachasqanchik simipi rimapayasqapas, yachachikqapas mana ari imallatapas yachasunchikchu. Aswanpas waqanayasunchikraq, pasaqta sasacharusun, uparaq tukusunchikpas.
Chayri, ¿Mayqhan simipitaq wawakunapas, waynakunapas, kuraq runakunapas musuq yachaykunamanta uyarinanku ?
Pipas, mamanchikpaq yachachikqan simipipunin; chayqa, riqsisqanchik simipi uyarinanchikpas rimananchikpas qillqananchispas ñawinchananchikpas yuyaychakunanchikpas, chaymi ñuqanchikqa hunt´asqataq kusisqataq kasunchik, mana chayqa manchasqa tarikusunman, yachasqanchikpas mana rikhurinmanchu. Yachachiq masikuna, qankuna allinta yachachkankichik, irqikunaqa yachay wasiman chayamun hinaqa, runa simintama riman riki, chayrayku yachachiqkuna ñawpaqta runasiminpipuni wawakunataqa yachachina.
¿Runa similla rimaq runari? ¡ chiqapunichu pisi yuyanniyuq kanchik ¡
Chayqa manan chiqaqchu. Munakuywan khuyakuywan mayqhan simipiña yachachikqapas atillasunmi, yachallasunmi. Runa siminchikqa huk simikuna kikillantaqmi. Runa siminchikpiqa tukuy imamanta rimaymi atikullantaq. Aswampas hukkuna chay simita rimaqtinchik p’inqachiwanchik, ñuqanchikmanta asikunku. Runa similla rimaq runakunaqa manan pisi yuyayniyuqchu kanchik. Kawsasqanchikta qhawarisunchik: runa similla rimaqkuna Machupikchutapas Saqsaywamantapas Qurikanchatapas, Raqch’itapas, k’anamarkatapas, Sillustanitapas, ñankunatapas, chakakunatapas, tampukunatapas, rurarqanku. Runa similla rimaq runakunan uma tullu p’akisqakunatapas llup’aqku, runa similla rimaqkuna saratapas, kiwnatapas, qañiwatapas, papatapas, llamatapas, paquchatapas uywaq kasqaku. Kaykunata uywaspataq ancha allin hap’ikuq mikhuykunata kamaq kasqaku; chay ukhupin tarikun: ch’uñupas, ch’arkipas, qañiwapas, hak’upas, aqhapas. Kaqtaq p’achakunapas, awaykunapas. Imaymana pallayniyuqta; Tiqsi muyuntin runakuna mana kunan p’unchawkunakama taripankuchu, qhichwa runaq imaymana rurasqankuta.
Mana chayri, ¿Ima raykutaq rinkukunapas kawsayñinchiskuna qhawaq sapa p’uwchay hamuchkanku?
Chaykunaqa runa rimaqkunaq rurasqan qhawariq ari hamunku, runa similla runakunaq chaninchasqan qhawariq ari, runa runakunaq uywa uywasqan qhawariq ari, runamasiq imaymana yachasqankunata qhawariq ari,…..paykunaqa riki “turista “ nisqa sutiyuq, achkha qullqiyuq, q’ala imachus kan llaqtanchikkunapi kan chaykunata qhawarispa k’ancharichikuspa ( tomando fotografías) llaqtankuman kutipunku. Mana chayllapaschu, hinallataq paykunaqa allinta yachaqawanchik, imaynatachus kawsasqanchikta, imaynatachus urqupatakunapi tiyasqanchikta, imaynatachus, qucha patapi kawsasqanchikta, imaynatachus qasa killapi tiyanchik, imaynatas tusunchik, imaynatas takinchik, q’ala chaykuna qhawariqmi ,ari paykunqa chayamunku.
¿Runa rimayri huchachu ?
Runa rimayqa manan huchachu, tukuypas mamanpa yachachikqan simillapipunin rimaytaqa qallarinchik, chay qhipamantañan huk simikunatapas yachallanchiktaq, qhawarisunchik kastilla simi rimaqlla runakunaqa chhaqay España nisqasutiyuq llaqtapin kawsanku, kaqllataq JAPON nisqa sutiyuq llaqtapas tukuypa riqsisqan manchasqa ima, wapu qullqiyuq,imaymanakuna ruraq kanku ichaqa paykunaq siminta rimaspa mana kastilla simitachu nitaq inlges nisqa simitachu, paykunaq simillankutapuni, kaqllataq ñuqanchikpa llaqtanchikhina, wakcha karqan CHINA nisqasutiyuq llaqta, paykuna kunanqa kusatapuni hatarichkanku, imaymanata ruraspa, imaymanata llank’aspa, suyukuna paykunamanta rimanku, yachachiyñinkupas wapullana, ichaqa paykunaq siminkupipuni, mana kastillapichu, nitaq wak simipichu, nitaq Ingles nisqa simipichu, paykunaq simillanpipuni rimakunku. Paykunaqa waputa yuyarinku tatamamankuta, simintapas manapuni hayk’aqpas qunqankumanchu, chayri ima huchataq kanman runa siminchik rimayri, aswnpas munay kawsay kapunman, chhikaqa runa siminchiktaqa mana mancharispa rimakunanchik, aswanpis huk simikunataqa yachaqanallanchiktaq imatachus rimanku, imatachus yachanku, imatachus munanku, chaykuna yachanapaq.
¿Chayri Imapunitaq chay EIB EIB nisqari ?
Iskay simipi iskay kawsaypi yachaymi; kastilla simipiqa ”EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE “nisqa sutiyuq, hukmiruna kawsayninchik, huktaq mistiq kawsaynin. Chaypiqa, ñawpaqta runa siminchikpi, ñawinchaytapas, qillqaytapas, chaninchaytapas, yachachina hinallataq yachaqana tukuy imatapas, atispañataq, qhipamanqa kastilla simipipas atillanchistaq qillqaytapas ñawinchaytapas chaninchaytapas.
Chayta wawanchikunapas yachapunqahinaqa, waranqa waranqa kutikumuchkayku, niyta atisunmi, taytanchik Tupak Amaru, Mamanchik Mikayla Wastiras, wawqinchik Tupak Katari, pananchik Wartulina Sisa, nisqankumanhina. ¡¡¡¡KAWSACHUN QHICHWA AYMARA KAWSAYNINCHIKKUNA!!!!
(*) Promotor del Movimiento Quechua Aymara
No hay comentarios:
Publicar un comentario